گزارش دهنده: سید محمدکمال قاسم العسکری (1398)
1- مقدمه
ظهور مواد نفتی (نفت و گاز طبيعي) در روی زمين از قديم و پيش از آغاز تمدن بشر در اقصي نقاط جهان شناخته شده است. شعله های فروزان طبيعي (كه بعدها به آتشکده ها تبديل شدند) از نمونه های بارز نشت مواد نفتي به سطح زمين بوده است.
اولين گزارش پيدايش مواد نفتی در خاورميانه به 490 سال قبل از ميلاد برمی گردد. آغاز استخراج نفت در خاورميانه نيز در حدود 450 سال قبل از ميلاد با حفرچاهي در نزديکی شوش به منظور استخراج قير بوده است. سال ها قبل ازورود ويليام ناکس دارسی انگليسي به ايران، نفت خام (نفت سياه) در کوهپايه های مسجدسليمان توسط بوميان برای پخت و پز استفاده می شده است. عوامل و كارگزاران انگليسي با مشاهده نشانه هايی از چشمه های نفتي در دره خرسان مسجدسليمان با عقد قرارداد اکتشاف و استخراج نفت توسط ويليام ناکس دارسی در سال 1901 ميلادی آغاز شد[1].
از آنجايی كه در آن زمان حفاري به روش ضربه ای وبه كمك نيروي بخار بود، به اجبار برای تأمين انرژی لازم برای عمليات حفاری در مسجد سليمان با سوزاندن بيشه های انبوه در منطقه دره خرسان (كه در حقيقت محل زندگي حيوانات وحشی و به ويژه خرس ها بوده است) چاه شماره يک (به نام نمره يک) حفر و سرانجام در سال 1905 ميلادي با فوران گاز ونفت به بهره برداری رسيد (شکل-1).
با توسعه حفر چاه ها و گسترش عمليات استخراج نفت در مسجدسليمان، به تدريج عشاير بختياری كه ساكنان اوليه آن ديار بودند، به عنوان نيروی کار جذب اين صنعت شدند و برحسب نياز کپرهايی جهت سكونت دراطراف چاه چاه شماره یک ايجاد گرديد. به مرور زمان و با پيشرفت عمليات استخراج نفت، نيروي انساني بيشتري جذب اين شرکت نفت انگليسی شد و منازل بيشتری درنواحی مختلف ايجاد گرديد. از اين رو ايجاد و توسعه شهر مسجدسليمان تنها به دليل پيدايش صنعت نفت و همانند ساير شهرهاي معدني و قارچي بوده است[2]. طی مدت بيش ازسی سال چاه های نفت مسجد سليمان و حومه آن قريب 75 درصد بودجه کشورانگلستان را تأمين می کرده است. در آن دوره شهر کوهستانی و زيبای مسجدسليمان نگين درخشان شهرهای ايران آن زمان بوده است. با گذشت زمان و کمتر شدن ذخاير نفتی و توقف استخراج نفت، شهر مسجدسليمان جايگاه ويژه و رونق اقتصادی خود را از دست داد (شکل-2).
در حال حاضر به علت فرسايش زياد پوش سنگ مخزن آسماری، ميزان نشت مواد هيدروكربوری و گازهای سمی مانند سولفور هيدروژن و سيانور هيدروژن در مناطق مختلف مسجد سليمان افزايش يافته است؛ همچنين با رشد و گسترش شبکه غارهای گچی زير زمينی خطر فرورانش در منطقه وجود دارد[3].
اهالی مسجد سليمان سال ها است با اين گونه خطرات مواجه هستند و شايسته است برای مناطق در معرض خطر به استناد گزارش های قبلی چارهای انديشيده شود [2،3،4].
2- مناطقی كه معضل نشت نفت و گاز داشته و دارند عبارتند از:
1-2 منطقه سي برنج
منطقه سي برنج در مسجد سليمان مملو از نشت نفت بوده که بر روی سطح زمين جاری می شد (شکل-3). در نزديكی خيابان اصلي اين منطقه، به طور دقيق در مقابل حصار مهمانسرای خيام يك چشمه نفتي وجود داشت. اين چشمه كمي از سطح خيابان بالاتر بود و نفت خام مترشحه از آن مانند جويباري بر سطح خيابان جاري می گشت و مشكلات زيادي را براي تردد وسايل نقليه به وجود مي آورد. در مجاورت همين چشمه تعدادی خانه ی مسكوني وجود داشت كه نشت نفت و گاز در آنها نيز مشاهده می شد و سال ها بود كه اين گونه نشت ها ادامه داشت. به گفته ساکنين اين منازل نشت نفت موجب خسارت به شماری به لوازم خانگی مانند کولرهای گازی، يخچالها و فريزرها میکرد که علت آن وجود گازهای گوگردی زياد در هوای منطقه و واکنش های شديد آن ها با لوله های مسی بود. علاوه بر چشمه های نشت نفت، چشمه های نشت گاز نيز در نزديكي خانه های مسکونی وجود داشت که بوهای آزاردهنده و خطر آتش سوزی آنها شرايط زندگي را براي ساکنين دشوار كرده بود. در مواردی نيز نشت گاز از شبکه لوله کشی گاز شرکت نفت سابق مشاهده شده که به نوبه خود مشکل زا بوده است و گاهی باعث انفجار و تلفات گرديده است )يک مورد در منطقه سیبرنج و يک مورد در بازار نمره يک، نزديک سه راهی پشت برج در يک بازارچهی تجاری اتفاق افتاد(. در يكي ديگر از خانه هاي اين محله به ميزان زيادي نشت گاز وجود داشت به نحوي كه كف يكي از اتاق ها برآمده شده بود و كف اتاق های ديگر ترك خورده بودند. دستگاه تشخيص گاز نشان داد كه از تمام اين مناطق گاز نشت می کند. در خانه ی ديگری نشت گاز باعث تخريب مکرر گچ کاری ها و رنگ اتاق ها شده بود. همچنين در چند منطقه ديگر نيز اين مشكل وجودداشت و به طور كلي مي توان نشت نفت و گاز در منطقه سي برنج را بسيار شديد عنوان کرد. به طور قطع سي برنج بر اساس استانداردهاي مناطق مسكوني، مناسب زندگي نبوده و بايد در اين مورد چاره اي انديشيده شود.
2-2 منطقه برد سرقليان
اين منطقه به شکل دره اي بوده كه چشمه هاي نفت و گاز متعددی در آن وجودداشته است و نفت به صورت جويباري در آبراهه و دره ها جاري بوده است. تعداد چشمه هاي نفت در اين دره زياد بوده و از نظر نشت نفت نسبت به سال هاي گذشته تفاوت هايی ديده شده و همچنان به صورت فعال نفت در اين منطقه تراوش نموده است(شکل-3).
2-3 منطقه نمره يك
آن‌گونه كه انتظار میرود در اطراف چاه شماره يك ( نمره یک) نیز نشت نفت وجود داشته است، اما به صورت چشمه‌هاي جوشان سطحی نبوده و چشمه‌ها نسبت به گذشته فعاليت كمتري دارند و حتي شماری از آنها خشك شده‌اند (شکل های-2 و 3)؛ اما در ادامه مسير دره خرسان (در مجاورت چاه شماره یک) چشمه هاي بيشتري دیده شده كه همچنان نیمه فعال هستند (شکل-2). در اطراف چاه شماره یک موردی از نشت گاز نيز وجود داشته که گاهی توسط اهالی محل سوزانده می‌شده است. در بسياري از مناطق دیگر مسجدسليمان نیز نشت گاز وجود دارد و این پدیده در مناطق مسكوني بيشتر حائز اهميت است: مانند منطقه بي‌بيان، دره چهار بیشه، بالاي منطقه چشمه‌علي و سایر مناطق دیگر.
3- خطرچاه های گازی ژوراسيک
چاه های گازهای ژوراسيک که حاوی گازهای سمی مانند سولفور هيدروژن و سيانور هيدروژن می باشند به علت نزديکی به مناطق مسکونی و به علت محلول بودن اين گونه گازهای خطرناک در آب، بارها جان مردم و کودکان را گرفته است.
4- نتيجه گيری
با توجه به کم عمق بودن مخزن آسماری ميدان نفتي مسجدسليمان (شکل-4) و وفور چشمه ها، گسل ها و پديده های نشت گاز و نفت (شکل-3) به خوبي مشخص شده كه به علت طولاني بودن مدت استخراج نفت و گاز از مخزن نفتي مسجدسليمان و سطحي بودن پوش سنگ، يك نوع عدم توازن ثقلي در منطقه به وجود آمده است. طبيعي است كه توليد و استخراج بی رويه نفت موجب كاهش فشار پوش سنگ مخزن و انبساط حجمي كلاهك گازي شده و كاملاً واضح است كه به دليل وجود تعداد زيادي گسل های نيمه فعال (گسل های دره نفتون، دره خرسان، دره مجسمه و دره چشمه علي) احتمال فرو رانش زمين و خطر جابجايی لايه های سست و پوک زمين وجود دارد.
هم اکنون مناطقي از مسجد سليمان داراي بی هنجاری ثقلي بسيار شديدي است و توصيه می شود كه براي جلوگيري از فرورانش مناطق وسيعي ازشهرستان مسجدسليمان اقدامات ذيل مبذول گردد:
1- مطالعات ثقل سنجي در منطقه انجام شود تا مشخص گردد که کدام يک از مناطق داراي بی هنجاری ثقلي شديدتري است.
2- انتقال محل های مسكوني بافت قديمي شهر به نواحي غربي مسجد سليمان و احداث شهرك های جديد (پيشنهادشده در گزارش كارشناسان زمين شناسی شرکت مناطق نفت خيز جنوب[2 و 3]).
3- بررسي مسائل زيست محيطي (ايمنی محيط و سلامت) براي آماده سازی مردم و پيشگيری از تلفات سنگين جانی و مالی در برابر زمين لرزه ها و فرورانش های احتمالی زمين در مناطق مذکور صورت گيرد.
4- جلوگيري از تزريق گاز به چاه های اين ميدان تا زمان مشخص شدن ميزان سيال های اشباع كننده و وضعيت فعلي ساختمان ميدان نفتي و پوش سنگ آن.
5- مطالعه دقيق شيب سازندهاي زيرين وارتباط اين گونه سازندها با حوضه های آبگير سدهای احداث شده اطراف شهرستان مسجد سليمان (بخصوص شمال مسجد سليمان).
6- تحليل داده های ماهواره اي منطقه در مقياس بزرگ تر.
7- بررسي شكستگي هاي عمقي و ارتباط آن ها با شكستگي هاي کم عمق در ميدان نفتی مسجد سليمان.
8- احداث پايگاه زلزله نگاری فعال در منطقه شمال شرقي مسجد سليمان.
پژوهشگران پويا زمين بر اين باورند که با استفاده از راهکارهای پيشنهادی فوق می توان از وقوع فجايع انسانی و زيست محيطی در منطقه جلوگيري نمود.
5- منابع
[1] داستان نفت، شرکت های عامل نفت ايران 1347 چاپ سوم
[2] راكي، عباسقلي و رجبي، غلامعلي ” بررسي علل نشت نفت و گاز در مناطق مسكوني شهرمسجد سليمان” مرداد 1369- گزارش شماره پ 4187 مناطق نفت خیز جنوب.
[3] مجموعه تصاویر و اطلاعات جمع آوري شده تا سال 1388 توسط گروه تجسس دانشكده مهندسی نفت اهواز به سرپرستی محمد کمال قاسم العسکری.
[4] قاسم العسکری، محمد کمال و راکی، عباسقلی”مسجدسلیمان شهری در حال فرورانش” مجله پژوهشی بیت، علوم وتحقیقات تهران، 1389
